تاریخچه هنر آینه‌کاری در ایران

از گذشته تا به امروز، از آینه‌ به منظور تزئین سطوح داخلی بناها استفاده می‌شد تا فضایی درخشان‌تر و وسیع‌تر را به وجود بیاورد. هنر ایجاد اشکال منظم در طرح‌های متنوع و با قطعات بزرگ و کوچک آینه را، آینه‌کاری می‌گویند. این هنر را می‌توان یکی از شاخه‌های هنرهای تزئینی در ایران و از ابتکارات منحصر به فرد هنرمندان ایرانی دانست.

در فرهنگ ایرانی آب و آینه دو عنصری هستند که همواره نماد پاکی، روشنایی و صداقت بوده‌اند و شاید کاربرد آن‌ها در معماری نیز به همین معنا باشد.

در این مطلب از اکسون دکور قصد داریم در مورد تاریخچه هنر آینه کاری در ایران صحبت کنیم و کاربرد آن را در ادوار مختلف بررسی نماییم.

دوران صفویان آغاز هنر آینه‌کاری در ایران

 طبق شواهد نشان داده شده، نخستین آینه‌کاری‌ها در ایران به دوران آینه‌کاری کاخ شاه طهماسب صفوی بازمی‌گردد. در آن زمان یعنی در میانه‌های قرن دهم هجری، پایتخت صفویان شهر قزوین بود و پس از انتقال پایتخت آن‌ها از قزوین به اصفهان، این هنر نیز به آن شهر انتقال پیدا کرد. در بین تمام بناهای آینه‌کاری شده دوره صفوی در اصفهان، کاخ "آیینه خانه" به دلیل کاربرد بسیار زیاد آینه در آن، از همه بناها زیباتر بود. این کاخ در کنار زاینده‌رود بنا شد و سقف تالار و ستون‌های بلند پوشیده شده از آینه آن، با انعکاس تصویر زاینده‌رود و درختان منطقه، مناظری زیبا و دل‌انگیز ایجاد می‌کرد.

در کاخ چهلستون نیز که در دوره شاه عباس دوم صفوی بنا شده بود، آینه‌کاری‌های فراوانی به چشم می‌خورد. آینه‌های تمام قد به همراه شیشه‌های رنگی برای تزیین ستون‌ها، سقف و بدنه ایوان، از جمله این تزئینات به شمار می‌رفتند. بنای این کاخ در باغی سرسبز و وسیع و در دوره شاه عباس اول به شکل یک کوشک کوچک ساخته شد و در زمان شاه عباس دوم گسترش پیدا کرد تا به محیطی در‌خور پادشاهان صفوی برای برگزاری مراسمات و انجام تشریفات تبدیل گردد.

 از جمله بخش‌های اضافه شده به این کاخ در دوره شاه عباس دوم، می‌توان به تالار آینه، تالار هیجده ستون، ایوان‌های اطراف سرسرای پادشاه و حوض بزرگ با تمام تزئینات نقاشی، کاشی‌کاری و آینه‌کاری دیوارها و سقف‌ها اشاره کرد. در واقع کاخ چهلستون از اولین بناهایی در ایران بود که این چنین با آینه‌کاری‌های مجلل و باشکوه تزئین می‌شد و می‌توان آن را از نخستین سازه‌هایی دانست که هنر تزئینات وسیع و آینه‌کاری ستون‌های چوبی با سرستون‌های مقرنس و نقاشی‌های بزرگ دیواری، به شکلی زیبا و بی‌نظیر در آن به کار گرفته شده است.

ایوان این کاخ از دو بخش تشکیل شده است که بخش دوم ارتفاع بیشتری نسبت به بخش اول دارد و سردر ورودی تالار آینه را تشکیل می‌دهد. دو ستون در این قسمت بنا شده‌اند که سراسر آن‌ها مزین به آینه‌کاری‌های زیبا و تماشایی هستند. هر یک از ستون‌های اصلی ایوان هم، در گذشته با آینه و شیشه‌های رنگی تزئین شده بودند.

دوره زندیه دوره ساخت، تخریب و انتقال آینه‌ها از شیراز به تهران

 از مهم‌ترین بناهای آینه‌کاری شده در دوران پس از صفویه، دیوان کریم خان زند است. این عمارت در گذشته با نام "عمارت کریم خان زند" شناخته می‌شد و در سال 1354 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. هنگامی که کریم خان زند در سال 1180 هجری قمری شیراز را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرد، تصمیم گرفت همانند پادشاهان صفوی که اصفهان را آراسته بودند، شیراز را بیاراید. به همین منظور، دستور ساخت بناهای مفصل و معظمی را در این شهر صادر کرد که یکی از مجموعه‌ها "دیوان‌خانه کریم‌خانی" بود.

عمارت این دیوان‌خانه از تالاری بزرگ تشکیل می‌شد و دو ستون سنگی در ورودی آن قرار داشت. قسمت شاه‌نشین و تالارهای دیوان‌خانه با تکنیک‌های مقرنس‌کاری و آینه‌کاری تزئین شده بود. علاوه بر آینه و مقرنس‌ها، تزئینات هنری و نقاشی بسیار گران‌بهایی در طاقچه‌ها و سقف‌ها نیز وجود داشت که اهمیت هنری و تاریخی بنای دیوان‌خانه را دوچندان کرده بود. این بنا در سال 1792 ویران شد و ستون‌های سنگی، در‌های خاتم و آینه‌های بزرگ به کار رفته در آن، برای بازسازی ایوان دارالاماره به تهران منتقل گشت.

از دیگر بناهای شهر شیراز در آن دوران که با هنر آینه‌کاری و نقاشی آراسته شده بود، باغ دلگشا است. این باغ در نزدیکی آرامگاه سعدی بنا شده و درون آن یک عمارت سه طبقه و یک ایوان و دو ستون قرار دارد. معماری باغ دلگشا به سبک کاخ‌های ساسانی است و در آن آینه‌کاری‌های بسیار زیبا در دیوارها و سقف‌ها (آینه کاری سقف) و نقاشی‌های نفیس رنگ روغن به چشم می‌خورد.

دوره قاجار اوج هنر آینه‌کاری در ایران

هنر آینه‌کاری در امتداد مسیر خود، به دوره قاجار انتقال پیدا کرد. در این دوره شیوه‌های جدیدی در معماری به وجود آمد و اکثر معماران آن دوران، دنباله‌رو معماری صفویان بودند. در دوره حکومت طولانی ناصرالدین شاه قاجار و به دلیل نفوذ هنر باختری، هنر معماری و صنایع ظریفی مثل آینه‌کاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری و ... رونق بسیار زیادی پیدا کرد و در تزئینات بناهای سلطنتی و زیارتگاه‌ها از آینه به فراوانی استفاده می‌شد. یکی از این بناها که همچنان زیبایی و شکوه خود را حفظ کرده، حرم مطهر امام رضا (علیه السلام) است.

 برای اولین بار در دوره ناصرالدین شاه و در زیر گنبد روضه منوره، هنر آینه‌کاری روی نقش‌های به جا مانده از دوران صفویان اجرا شد. بعد از آن، بنا‌ها و رواق‌های اطراف هم آینه‌کاری شدند که اوج آن "دارالسیاده" حرم مطهر بود. هنر آینه‌کاری دیگری هم در دیوان آینه حضرت معصومه در قم دیده می‌شد که در سال 1345 مورد بازسازی قرارگرفت.

هنر آینه‌کاری روز به‌ روز در دوران قاجار پررونق‌تر از قبل می‌شد و به تدریج آثار شگفت‌انگیزی از مقرنس‌ها، اسلیمی‌سازی‌ها، نقاشی‌ها و خطاطی‌های پشت آینه به وجود می‌آمد. چند نمونه از این آثار، تالار آینه کاخ گلستان و اتاق‌های شمس‌العماره بودند.

 بنیان کاخ گلستان توسط شاه طهماسب اول صفوی بنا نهاده شد و اکنون با قدمتی بیش از 440 سال در ضلع شمالی میدان ارگ خیابان ۱۵ خرداد تهران واقع شده است. این کاخ از دوران صفوی تا دوران معاصر تغییرات زیادی داشته است و از قدیمی‌ترین بناهای موجود در آن می‌توان "ایوان تخت مرمر" در دوره کریم خان زند را نام برد.

 بعد از آن هم عمارت‌های متعددی در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه در داخل ارگ تهران احداث شدند. از معروف‌ترین قسمت‌های کاخ گلستان می‌توان به "تالار آینه" اشاره کرد. این تالار در قسمت شمالی کاخ و در قلب "تالار سلام" قرار دارد. در دوره ناصرالدین شاه، شخصی به نام حاجی ابوالحسن معمار باشی ملقب به صنیع‌الملک، طراحی و تزئین تالار را بر عهده گرفت و در مدت سه سال تمام تالار را ساخت؛ اما برای آینه‌کاری و تزئینات داخل تالار چهار سال زمان صرف شد.

 از دیگر قسمت‌های کاخ گلستان که در آن آینه‌کاری‌های فراوان و چلچراغ‌ها به چشم می‌خورند، تالار برلیان و تالار الماس هستند. تالار برلیان در شرق تالار عاج قرار دارد و سطح کف آن نسبت به تالار‌های دیگر پست‌تر است. تالار الماس هم که به خاطر آینه‌کاری‌های فراوانش به این نام شهرت پیدا کرده، در جنوب محوطه باغ گلستان و بعد از عمارت بادگیر واقع شده است.

نوآوری در هنر آینه‌کاری در کاخ‌های تهران

 کاخ مرمر در دوره پهلوی و با معماری لئون تادوسیان در سال 1315 احداث شد و به دلیل مرمرهای سبزی که در نمای کاخ از آن‌ها استفاده شده است، به این نام شهرت پیدا کرد. یکی از فضاهای بسیار زیبا و چشم‌نواز در این کاخ، تالار آینه است که در آن، هنر آینه‌کاری و گچ‌کاری به شیوه‌های منحصر به فردی به چشم می‌خورد.

در این سده، کاربرد آینه‌کاری تحول پیدا کرد و از محدوده مذهبی و کاخ‌های سلطنتی خارج شد. طوری که امروزه بسیاری از رستوران‌ها و مراکز خرید مثل هتل‌ها و خانه‌های مسکونی، از آینه‌کاری به شیوه‌هایی مدرن‌تر (آینه کاری مدرن) استفاده می‌کنند. آینه‌های امروزی در اشکال غیرمتعارفی ساخته می‌شوند و از استحکام بسیار بالایی نیز برخوردار هستند.

رایج‌ترین طرح‌ها در آینه‌کاری ایرانی

از رایج‌ترین طرح‌ها در آینه‌کاری، شیوه "گره سازی" و "رسمی سازی" است. گره را با چوب، آجر، آینه، کاشی و ... می‌سازند. در بین تمام اشکال هندسی، سه شکل مثلث، مربع و شش ضلعی وجود دارند که اگر در کنار هم تکرار شوند، می‌توانند یک صفحه را بدون اینکه فاصله‌ای بین قطعات ایجاد شود، بپوشانند. حالا اگر اجزای گره توسط یک عامل خارجی به هم متصل شوند، به آن "گره چینی" می‌گویند. درست مثل کاشی‌هایی که با دوغاب در کنار هم قرار می‌گیرند. از گره‌ها، بیشتر در معماری سنتی ایران استفاده می‌شد؛ اما در هنرهایی مثل آینه‌کاری هم کاربرد فراوانی داشت.

رسمی سازی هم یکی دیگر از انواع روش‌ها در معماری سنتی محسوب می‌شود که از تقاطع منظم قوس‌های هم‌اندازه که دور مرکز یک دایره دوران دارند، پدید می‌آید. این قوس‌ها روی پایه‌های متقابل قرار می‌گیرند و دهانه سقف را در یک نقطه جمع می‌کنند. به خاطر شکل خورشیدمانند این طرح معماری، به آن "شمسه" هم گفته می‌شود. رسمی اقسام مختلفی دارد و انواع گوناگون آن با تعداد رئوس شمسه میانی شناخته می‌شوند. طرح‌های دیگری مثل قاب سازی که به روش های گوناگونی در تزئینات سقف‌ها به کار می‌رفتند نیز وجود داشتند. نمونه‌ای از این قاب بندی‌ها، سقف تالار آیینه کاخ گلستان است.

کلام آخر

 در این مطلب از اکسون دکور سعی کردیم تاریخچه هنر آینه‌کاری در ایران را بررسی کنیم. از آنجایی که آینه‌کاری یک هنر کاملاً اسلامی و سنتی است، ضرورت پاسداری و حمایت از آن، برای محافظت و گسترش این هنر دیرینه بسیار ضروری بوده و باید توجه بیشتری به آن معطوف گردد.